Plan Zuid en de Joodse gemeenschap . . . .

Terug naar de vorige pagina <<

Plan Zuid en de Joodse gemeenschap
' Nit in Galus un nit in der Heem '

Of ga door naar . . . .

Plan-Zuid

'Hetgeen hier bezig is tot stand te komen, mag zonder kans op tegenspraak enig genoemd worden op stedebouwkundig gebied en vindt wellicht nergens ter wereld zijn weerga. De nieuwe stad is hier geworden tot een eenheid, resultaat ener speciale organisatie; die de oprechte bewondering van stadgenoot en vreemdeling opwekt. Stedebouwkundigen schoonheidstoezicht zijn hand in hand gegaan om de beste kansen, die het nieuwe Zuid bood, te kunnen verwezenlijken
aldus het Algemeen Handelsblad in oktober 1929.

De geschiedenis van Plan-Zuid begon op 28 maart 1900, toen Berlage van de gemeente de opdracht kreeg om een uitbreidingsplan te maken voor het gebied ten zuiden van de toenmalige stad. Uiteindelijk vormde de tweede versie van zijn ontwerp, uit 1917, de basis van de uitbreiding.


H.P. Berlage, Zuidelijk Uitbreidingsplan Amsterdam, 1917
bron: Publiek domijn uit het Coll. Gemeentearchief Amsterdam.

Iedereen die wel eens een blik op een plattegrond van Amsterdam-Zuid heeft geworpen, kent de structuur die Berlage in zijn plan heeft aangebracht. Plan-Zuid valt in twee gedeelten uiteen, die van elkaar gescheiden worden door de Boerenwetering, met aan weerszijden de Hobbema- en Ruysdaelkade. Het oostelijk deel - tussen de Boerenwetering en de Amstel - zou Rivierenbuurt gaan heten. Het was bedoeld voor arbeiders en middenstanders en wordt gekenmerkt door de splitsing van de Amstellaan op het Daniël Willinkplein in de Zuider- en Noorder Amstellaan, of met de naoorlogse namen: de Vrijheidslaan die zich bij het Victorieplein splitst in de Rooseveltlaan en de Churchilllaan.


ZUIDER AMSTELLAAN (ROOSEVELTLAAN) - WOLKENKRABBER ROND 1935
Dit gebouw van J.F. Staal uit 1931 heeft trekken van het functionalisme en van de Amsterdamse School.

Het westelijk deel was voor de meer welgestelde Amsterdammers en wordt gekarakteriseerd door twee assen: die van de Apollolaan en een noord-zuidas. In de opzet van Berlage moest aan het zuideind van die as een treinstation komen en aan het noordeind de Academie voor Beeldende Kunsten. Ze kwamen er geen van beide. De as ging geen Stationstraat heten maar Minervalaan en werd ook niet de monumentale verkeersader die Berlage voor ogen stond.


DANIËL WILLINKPLEIN (VICTORIEPLEIN) ROND 1935
Ook wel het 'Jonas Daniël Willinkplein genoemd.

In het jaar dat het Algemeen Handelsblad zich zo lovend over Plan-Zuid uitliet, waren veel straten al bebouwd en bewoond. De aantrekkingskracht van de splinternieuwe wijk was groot, maar de huren waren tijdens de crisis voor veel mensen een probleem. De verhuurders probeerden huurders te lokken door bijvoorbeeld gratis gordijnen of vloerbedekking te verstrekken, of door de eerste maand geen huur te rekenen. Pas toen de economie in de loop van de jaren dertig weer aantrok, kwam er een eind aan de meeste leegstand. Ook veel joden waagden de sprong naar Amsterdam-Zuid, een gebied dat van alle 'nieuwe' wijken (Plantage, Weesperzijde, Transvaalbuurt) het verst van de oude jodenbuurt af lag. De buurt was een succes onder joodse Amsterdammers en in 1940 woonde veertig procent van de joden in Zuid, tegenover dertig procent in Oost. Een minderheid van zevenentwintig procent bleef in de buurt van hun voorouders wonen.


AMSTELAAN (VRIJHEIDSLAAN) ROND 1935
Woningen aan de Amstellaan. De gevelwand met de opvallende verspringende balkons is van De Klerk. Bouw waarbij de architect alleen de buitenkant ontwierp, werd denigrerend schortjes-architectuur genoemd.

De Rivierenbuurt

Hoewel ook veel joodse bewoners in Zuid SDAP stemden was het zeker geen links bolwerk. Weliswaar werd vooral in de Rivierenbuurt door linkse woningbouwverenigingen gebouwd, maar de huren werden niet zo zwaar gesubsidieerd als bijvoorbeeld bij Handwerkers Vriendenkring. De Rivierenbuurt trok dan ook niet zozeer het proletariaat als wel geschoolde arbeiders en hoger opgeleid personeel zoals leraren. In sjiekere straten als de Noorder Amstellaan, woonden verder veel mensen met een vrij beroep, zoals artsen en advocaten. Mede daardoor ontwikkelde zich in Zuid geen joods volksleven zoals in Oost. Dat wil niet zeggen dat de Rivierenbuurt verstoken bleef van typisch joodse producten zoals ingelegd zuur. De straatventers sloegen het verre Zuid beslist niet over. Bovendien waren de joodse bewoners wel degelijk medebepalend voor het karakter van de wijk.

HENRIËTTE DAVIDS - 1930

Heintje was een zus van de beroemde Louis Davids en trad jarenlang samen met hem op. Zij woonde na de oorlog in de Deltastraat vlak achter de Wolkenkrabber.

Door sommigen werd de buurt wel degelijk als joodse buurt gezien. Zij noemden Plan-Zuid schertsend 'Getto Zuid' en namen de tram naar het 'Jonas Daniël Willinkplein', refererend aan het J.D. Meijerplein in de oude jodenbuurt. Ook in Zuid werd al snel een chewre opgericht.


GROETEN UIT AMSTERDAM-ZUID ROND 1950
De Lekstraatsynagoge als een van de vijf bezienswaardigheden van Zuid.

De Lekstraatsynagoge

Vanaf april 1923 behartigde Benei Teiman - 'Kinderen van het Zuiden' - de religieuze belangen van de joodse bewoners van Plan-Zuid. De vereniging hield vanaf 1926 diensten in een verbouwd pand op de hoek van de Waalstraat en de Amstelkade. Toen het aantal joden in Zuid in de jaren dertig sterk toenam - van 4.000 in 1930 tot bijna 17.000 in 1940 - gingen er stemmen op om een echte sjoel te bouwen. Op 30 november 1937 werd de Lekstraatsynagoge ingewijd.


LEKSTRAAT - SYNAGOGE ROND 1940
Het functionalistische ontwerp van de Lekstraatsynagoge uit 1932 van A. Elzas, met zijn grote nadruk op de rechthoekige vorm en de strakke, sobere uitvoering, was de liefhebbers van de Amsterdamse School een gruwel.

De Lekstraat


LEKSTRAAT ROND 1925


LEKSTRAAT ROND 1938
Tijdens de lange zomeravonden speelden straatelftallen uit Zuid tegen elkaar om een wisselbeker, die was uitgeloofd door de Duits-joodse eigenaars van ijssalon Koco in de Rijnstraat

De door Abraham Elzas ontworpen synagoge met zijn strakke, rechthoekige vorm en strenge, gesloten gevel is een eenzaam voorbeeld van het functionalistische bouwen in Plan-Zuid, waar vrijwel alleen in Amsterdamse School-stijl is gebouwd. Uit die hoek kwam dan ook veel kritiek op het ontwerp. Ook ANDB-voorman Henri Polak vond het gebouw maar niets en meldde dat hij het nog niet als bollenschuur zou willen gebruiken. Elzas werd bij het ontwerp geïnspireerd door een Jiddisje roman van Chaia Raismann (1890-1936), de latere echtgenote van de bekende arts en socialist Ben Sajet, met als titel Nit in Galus un nit in der Heem - 'Niet in ballingschap maar ook niet thuis'. Deze zin was zowel een referentie aan het gevoel dat veel joden bij Plan-Zuid hadden, als aan de politieke situatie in de jaren dertig. Plan-Zuid was een betere plaats om te wonen dan de oude jodenbuurt, maar het voelde niet als thuis. Daarnaast volgden veel joden de ontwikkelingen in nazi-Duitsland op de voet en was men zich terdege bewust van de dreiging die daarvan uitging.


NOORDER AMSTELLAAN (CHURCHILLLAAN) ROND 1930
Een opname van kort na de bouw

Na de oorlog is het gebouw tot 1985 als sjoel in gebruik geweest. Tot 1999 was het Verzetsmuseum hier gevestigd. Sinds de verhuizing van het museum naar gebouw Plancius wordt het pand gebruikt door veilinghuis Glerum. In een van de bijgebouwen worden nog altijd sjoeldiensten gehouden.
Een bijzondere groep joden in Zuid waren de Duits-joodse vluchtelingen die vanaf 1933 naar Nederland kwamen. Zij huurden in Plan-Zuid omdat daar veel woningen beschikbaar waren, die bovendien qua grootte en voorzieningen - zoals centrale verwarming - leken op de huizen die deze mensen in Duitsland achter hadden moeten laten.


BEETHOVENSTRAAT ROND 1950
'De koningin van Plan-Zuid': hier bouwden Duits-joodse vluchtelingen een bestaan op. Zij gaven de straat een eigen karakter.

Met name rond het Merwedeplein en in de Beethovenstraat kwamen veel Duitse joden terecht, die als ontheemden vanzelfsprekend elkaars gezelschap zochten. Hierdoor ontstonden in Zuid kleine Duits-joodse enclaves. In de Beethovenstraat vestigden zich Duitse boekhandels en restaurants. Emigranten begonnen winkels waar Duitse worst en Duits brood verkocht werd. Gevluchte intellectuelen en kunstenaars vonden elkaar in koffiehuizen die door andere vluchtelingen geopend waren. Zo kwamen de Duitse joden amper in contact met Nederlanders, ook niet met Nederlandse joden, die bovendien vaak reserves hadden ten opzichte van de 'arrogante' Duitse joden. De kinderen die naar Nederlandse scholen gingen en Nederlandse vrienden maakten, integreerden makkelijker. Zo verging het ook het gezin van Anne Frank, dat in 1933 uit Duitsland vluchtte en tot de zomer van 1942 op het Merwedeplein 37 woonde, tot zij hun huis moesten verruilen voor een onderduikadres aan de Prinsengracht.


MINERVAPLEIN - JOODSE MARKT
alleen toegankelijk voor Joosche verkoopers, Joodsche koopers en Joodsche bezoekers.' Joodse markten werden door de Duitsers door heel Amsterdam ingesteld. De markt was eeuwenlang de ontmoetingsplek van joden en niet-joden. Daaraan maakten de nazi's een einde.

Tijdens de bezetting ontkwam ook de grote joodse gemeenschap in Zuid niet aan het lot van isolatie en deportatie. Een van de zeer weinige openlijke referenties aan de jodenvervolgingen in Zuid die in de buurt te vinden zijn, is het monument je bij de speeltuin in de Gaaspstraat, waar op 3 november 1941 op last van de Duitsers een markt alleen voor joodse kopers en verkopers werd ingericht. Ook op het Minervaplein was zo'n markt voor joden. De Duitsers maakten zo een einde aan de eeuwenlange traditie waarbij de markt de ontmoetingsplaats bij uitstek was voor joden en niet-joden.
Deze en andere maatregelen gericht op het isoleren van de joden, werden gevolgd door massale deportaties. Op 20 juni 1943 werd de Rivierenbuurt afgezet en werden de laatste joden via station Muiderpoort naar Westerbork vervoerd. Van de 17.000 joden in de Rivierenbuurt werden er 13.000 vermoord.

Na de oorlog

Na de oorlog vestigden veel van de weinige Amsterdamse joden die in de kampen of door onder te duiken de oorlog wisten te overleven zich - weer - in Amsterdam-Zuid. Hierdoor hebben de buurten in Zuid meer van hun joodse identiteit behouden dan de zwaar beschadigde oude jodenbuurt of de Transvaalbuurt, waar met de joden ook de oorspronkelijke sfeer van de buurt volledig verdwenen was. Het centrum van het joodse leven in Amsterdam is in de naoorlogse periode steeds meer naar het zuiden verschoven, voorbij de Rivierenbuurt, naar Buitenveldert en Amstelveen. Daar ontstaan de nieuwe joodse buurten, een proces dat in 1600 begon en waarvan het einde gelukkig nog lang niet in zicht is.


BRONVERMELDING

Bovenstaande tekst en foto's (m.u.v. het stadsplan van Berlage) zijn geplaatst met vriendelijke toestemming van de heer C. Philips van Boekhandel & Antiquariaat Blankevoort en is een hoofstuk uit:

VAN DE MONTELBAANSTOREN NAAR HET MINERVAPLEIN
NIEUWE EN OUDE JOODSE WIJKEN VAN AMSTERDAM 1900-1944

Uitgave van Boekhandel & Antiquariaat Blankevoort i.s.m. het Joods Historisch Museum.

HENDRIKS, A., & J. VAN VELZEN
Bijna tweehonderdvijftig grotendeels onbekende ansichtkaarten nemen u mee door joods Amsterdam: naar de lanen van de Plantage, de krotten van Uilenburg en de woonblokken van Oost en Zuid. Zij tonen oude synagoges en nieuwe badhuizen, vertellen over schnorrers en socialisten, en geven een uniek beeld.

ISBN: 9080419036

Het boek is ad. € 25,= verkrijgbaar bij:

Boekhandel & Antiquariaat Blankevoort
Rembrandtweg 649-651
1181 GV  Amstelveen
en andere betere boekhandels.

VAN DE MONTELBAANSTOREN NAAR HET MINERVAPLEIN NIEUWE EN OUDE JOODSE WIJKEN VAN AMSTERDAM 1900-1944

Lees hier meer over de historie van Boekhandel Blankevoort >>

Lees ook de bijdrage van Max van der Glas >>

 


Omhoog   PLAN ZUID EN DE HEDENDAAGSE JOODSE GEMEENSCHAP

Ook in de eenentwintigste eeuw wonen en komen er nog veel joden in Amsterdam Zuid. Een bewijs hiervan is de bouw van een nieuwe synagoge aan de Zuidelijke Wandelweg 41.

Op 3 december 2007 is een start gemaakt met het slopen van de synagoge aan de Jacob Soetendorpstraat. De sloop maakt deel uit van het plangebied Kop Zuidas.


De in 2008 afgebroken sjoel aan de Jacob Soetendorpstraat

Bewaard
Voorafgaand aan de sloop zijn een paar bijzondere objecten zorgvuldig gedemonteerd. Onder andere een grote glazen kandelaar die in de buitenmuur gemetseld was, en een natuurstenen kunstwerk dat aan de muur. Verder moesten twee betonnen zogenaamde ‘tafels’ van twee meter hoog van het dak worden gehaald. De spullen zijn vervoerd naar een opslaglocatie, om later opnieuw gebruikt te worden.


Tijdens de sloopwerkzaamheden in 2008

Liberaal Joodse Gemeente
De Liberaal Joodse Gemeente (LJG) heeft tot 1 december 2007 gebruikgemaakt van de synagoge. De LJG Amsterdam heeft circa 1700 leden. De gemeente was 41 jaar lang gehuisvest aan de Jacob Soetendorpstraat. De nieuwe synagoge annex gemeenschapscentrum komt op een plek te staan niet ver daarvandaan. Totdat de nieuwbouw klaar is komt de LJG samen aan de Stadionweg.


Tijdelijke behuizing aan de Stadionweg

Bouw en afbraak sjoel aan de Jacob Soetendorpstraat 1964 - 2008

Een kijkje in de nieuwe sjoel met Madelon Bino-Meijers, directeur LJG Amsterdam

De Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam heeft enige jaren geleden besloten om een nieuwe Synagoge met Gemeenschapscentrum te bouwen. Met een ’paviljoenachtige uitstraling’, in het groen en aan het water, gelegen op de hoek van de Zuidelijke Wandelweg en de Kleine Wetering. Het gebouw krijgt een eigen karakter, waardoor het zich onderscheidt van de rest van het plan voor de ’Kop Rivierenbuurt’, dat veel kantoren en woongebouwen omvat. 
De plechtige inwijdingsdienst was op zondag, 29 augustus 2010.

Voor de buurtbewoners en andere belangstellenden is er op donderdag, 2 september 2010 een Open Dag van 16:00 tot 19:00 uur.

Nieuwe Amsterdamse synagoge ingewijd (29 augustus 2010)

In aanwezigheid van onder anderen prins Willem-Alexander en burgemeester Eberhard van der Laan is zondagmiddag in Amsterdam de nieuwe synagoge van de Liberale Joodse Gemeente (LJG) ingewijd.
Het multifunctionele pand, ontworpen door architectenbureau SeARCH, biedt meer ruimte voor onderwijs en sociaal-culturele activiteiten dan het oude gebouw.
Een van de eisen van de LJG was dat de nieuwe synagoge aan de Zuidelijke Wandelweg in Amsterdam-Zuid een open en transparant gebouw zou worden. ''De synagoge is zo gebouwd, dat we in contact staan met de omgeving. Wij zijn een deel van de samenleving en dit dragen wij ook uit'', aldus rabbijn Menno ten Brink. Naast een gebeds- en leerhuis voor de Joodse gemeente, is het gebouw bedoeld als ontmoetingsplaats voor verschillende religieuze en etnische groepen.
Met een speciale dienst is de synagoge zondag officieel geopend. Bij de bijeenkomst waren veel hoogwaardigheidsbekleders aanwezig, onder wie minister van Justitie en Binnenlandse Zaken Ernst Hirsch Ballin, commissaris van de koningin in Noord-Holland Johan Remkes, oud-burgemeester van Amsterdam Ed van Thijn en bisschop van Rotterdam Ad van Luyn.
De LJG Amsterdam heeft ruim 1700 leden. (ANP)

Nieuwbouw in beeld
foto's: Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam

DECEMBER 2008


Op 11 december 2008 is de nieuwbouw voor de synagoge annex gemeenschapscentrum gestart met het slaan van de eerste paal

MEI 2009


Bouwen aan de begane grond

NOVEMBER 2009


Het hoogste punt is bereikt

DECEMBER 2010


De vorm van de sjoel is vanuit een kraan nu goed te zien

MAART 2010


Interieur krijgt gestalte

APRIL 2010


Westzijde, nog zonder glas en definitieve kleur

MEI 2010


Definitieve vorm al goed zichtbaar: een gebouw dat 'mooi oud wordt'

JULI 2010


In sjoel wordt de parketvloer gelegd

26 AUGUSTUS 2010 - HET INTERIEUR IS AF


Madelon Bino-Meijers - directeur LJG Amsterdam


Zo is het uiteindelijk geworden

Omhoog

Terug naar de vorige pagina <<